ΜΑΝΔΡΑΓΟΡΑΣ

 

 

 

                                                  

Μανδραγόρας: Θρύλοι και παραδόσεις, ιδιότητες και χρήσεις

Ο Μανδραγόρας έχει εξαιρετικές ιδιότητες Μανδραγόρας: Θρύλοι και παραδόσεις, ιδιότητες και χρήσεις

Επιστημονική ονομασία: Μανδραγόρας ο φαρμακευτικός – Mandragora officinarum
Οικογένεια: Σολανιδών
Άλλα ονόματα: Μαντραγόρας, μαντραγούδα, καλάνθρωπος, σκαλάνθρωπος, αρκάνθρωπος, μαντραούλιας, πεθαμός, ελεούσα

Περιγραφή

Πολυε­τής πόα, χωρίς βλαστό ή με βλαστό, ρίζα σαρκώδη, πασσαλώδη – γογγυλώδη απλή ή διακλαδισμένη συνήθως δισχιδή στη βάση. Φύλλα κατά παράρριζο ρόδακα, ωοειδή έμμισχα ή στενότερα προς το μίσχο. Άνθη μεγάλα λευκά με απόχρωση ιώδη, κυανή ή πορφυρά με 5 πέταλα φυόμενα κατά δέσμες από το κέντρο των φύλλων. Το άνθος έχει 5 στήμονες, καρπό ράγα μικρόκαρπη, χυμώδη, σφαιρική, ωχροκίτρινη ή πορτοκαλόχρουν.

Ο καρπός του είναι ράγα σαρκώδης και μοιάζει με μικρή ντομάτα ή μούσμουλο. Στην αρχή είναι πράσινος και όταν ωριμάσει, στις αρχές του καλοκαιριού, κιτρινίζει ή παίρνει ένα πορτοκαλί χρώμα. Είναι υπόγλυκος, ελαφρώς αρωματικός και άκρως τοξικός.

Η ρίζα του μανδραγόρα είναι σαρκώδης, μακριά και καφέ σαν παντζάρι, με μήκος που φτάνει τα 0,50-0,70 εκατοστά. Συχνά είναι χωρισμένη σε δύο ή τέσσερα τμήματα, πράγμα που την κάνει να μοιάζει σε ορισμένες περιπτώσεις με ανθρώπινο σώμα, για αυτό το λόγο ονομάζουν το μανδραγόρα και καλάνθρωπο ή σκαλάνθρωπο.

Η μορφή και η υφή της ρίζας μπορεί να διαφέρει από φυτό σε φυτό όντας ενιαία ή διαχωρισμένη, που μας επιτρέπει να τα διαχωρίζουμε σε ‘αρσενικό’ και ‘θηλυκό’. Το χρώμα είναι από καστανό έως μαύρο, ενώ το εσωτερικό είναι λευκό και κολλώδες με πικρή γεύση. Το φυτό ζει πολλά χρόνια και καλλιεργείται κυρίως ως καλλωπιστικό εσωτερικών χώρων.

Απαντάται στην τυπική του μορφή ή και σε παραλλαγές στην Α. Θεσσαλία, Πελοπόννησο, στα νησιά του Αιγαίου και την Κρήτη. Ευδοκιμεί σε ασβεστούχα σκληρά εδάφη ημιορεινών περιοχών.

 Συστατικά του φυτού

Φυτό τοξικό με υπόγλυκο καρπό, περιέχει μικρό ποσοστό αλκαλοειδών με πολύτιμα φαρμακευτικά προϊόντα, συχνά δηλητη­ριώδη σε κακή χρήση, την σκολοπαμίνη, υοκυαμίνη, ψευδοϋοκυαμίνη μανδρα­γορίνη και αποατροπίνη, τα οποία το έφεραν στο πλουσιότερο σε φαρμακευ­τικές ουσίες και περιζήτητο φάρμακο στην αρχαιότητα.

Η τοξικότητά του οφείλεται στην παρουσία των αλκαλοειδών σκοπολαμίνη, υοσκαμίνη και ατροπίνη. Οι ουσίες αυτές περιέχονται στο μεγαλύτερο ποσοστό τους, στη ρίζα του φυτού. 

Τα αλκαλοειδή αυτά αρχικά δρουν στο κεντρικό νευρικό σύστημα (ΚΝΣ) και γι αυτό το πρώτο σύμπτωμα είναι η απώλεια της όρασης, ακολουθεί παραλή­ρημα, καταστολή και τελικά ο θάνατος.

Σήμερα ο Μανδραγόρας έχει πέσει σε αχρηστία λόγω αντικατάστασής του από τα πλουσιότερα στα ανωτέρω αλκαλοειδή συγγενικά του φυτά, την Άτροπο, την Μπελαντόνα, Ευθάλεια και Υοκύαμο.

Μανδραγόρας. Θρύλοι και παραδόσεις

Μύθοι – Μυστικισμός- μαγεία – θρησκεία για τον μανδραγόρα. Τη χρήση του Μανδραγόρα γνώριζαν οι αρχαίοι λαοί της Μεσοποταμίας, Ακκάδιοι, Σουμέριοι, Βαβυλώνιοι κ.α.

Οι αρχαίοι Αιγύπτιοι τον χρησιμοποιούσαν σαν φάρμακο. Ο μανδραγόρας βρέθηκε στους τάφους των βασιλέων των Θηβών της Αιγύπτου (1800 π.Χ.).

Αναφέρεται από τον Θεόφραστο, τον χρησιμοποιούσε ο Ιπποκράτης ως αναισθητικό και ο Διοσκουρίδης κάνει μακρά αναφορά για πολυάριθμες χρήσεις, ακόμα και για προβλήματα που παρουσιάζουν οι ελέφαντες. Επίσης ο αρχαίος συγγραφέας Πλίνιος, αναφέρει ότι υπήρχαν δύο είδη μανδρα­γόρες ο λευκός αρσενικός και ο θηλυκός χρώματος μπλε. 

Οι πολιτισμοί γύρω από την Μεσόγειο είχαν αποκτήσει κοινή αποδοχή για τις δεισιδαιμονίες και ό, τι ιδιότητες του απέδιδαν προφανώς από την άμεση σχέση τους με τη φύση και η τάση μεγιστοποίησης του ανεξήγητου με μυθοπλα­σίες (έλεγχος- αμαθών και διψασμένων για εξωπραγματικές δυνάμεις σαν μέσο λύσης των προβλημάτων τους).

Στην βίβλο αναφέρονται οι αφροδισιακές και κατά τον μεσαίωνα οι μαγικές ιδιότητές του, το χρησιμοποιούσαν σαν ηρεμιστικό για τους μελλοθάνατους με σταύρωση. Στην περίπτωση αυτή τον ονόμαζαν «μήλο του σατανά» και πίστευαν ότι φέρνει και παράνοια.

Το μανδραγόρα περιέβαλαν με μυστη­ριώδεις υπερφυσικές δυνάμεις που ήταν πιστευτές σ΄αυτούς που πίστευαν στις δεισιδαιμονίες, λόγω και της ανθρωπόμορφης ρίζας του και που εκμεταλλεύονταν κατάλληλα οι αγύρτες φαρμακολόγοι.

Το χρησιμοποι­ούσαν σαν αφροδισιακό και γονιμοποιό, διέδιδαν ότι δεν έπρεπε να το πλησιά­σεις γιατί θα κυριέψουν δαίμονες και ότι μπορούσες να το συλλέξεις μόνο τα μεσάνυχτα στη χάση του Φεγγαριού με παρουσία σκύλου για να μην σε πλησιά­ζουν τα δαιμόνια.

Όλα αυτά μαζί με τις αναρίθμητες ιδιότητες και η φήμη του ως ερωτικού βοτάνου ξεπερνούν την πραγματική του αξία.  

Λόγω της ανθρώπινης φιγούρας της ρίζας (πολλές φορές την επεξεργάζονταν κατάλληλα, της έσφιγγαν ορισμένα σημεία ώστε να τονίσουν την ανθρώπινη μορφή και να πάρει τρομακτική όψη και το ξαναφύτευαν για ορισμένο χρονικό διάστημα) πίστευαν ότι είναι προϊόν μετεμψύχωσης ανθρώπου που έχει αυτο­κτονήσει.

Όποιος το ξερίζωνε χωρίς τις κατάλληλες προφυλάξεις πέθαινε. Έπρεπε να ξεριζωθεί νύχτα με πανσέληνο να είναι παρών ένας μαύρος σκύλος ή γάιδαρος να έχουν δέσει τη ρίζα του μανδρα­γόρα στο πόδι του και να το ξεριζώσει. Το φυτό έβγαζε οξεία κραυγή που τρέλαινε όποιον την άκουγε.

Ο Διοσκουρίδης

δεν αναφέρει τίποτα σχετικό με ρίζα και μαγείες, το συνιστά ως φάρμακο «κατά των άγρυπνων και περιοδυνό­ντων.. Τα φύλλα του συνιστά για τις φλεγμονές των ματιών και των ελκών και διαφοροποιεί κάθε σκλήρυνση και απόστημα.

Επίσης, έδινε στους ασθενείς του κρασί με λίγο χυμό από ρίζα μανδραγόρα για να τους ρίξει σε βαθύ ύπνο και να μπορέσει να καυτηριάσει τις πληγές τους ή να κάνει πολυπλοκότερες επεμβάσεις.

Χρειαζόταν όμως μεγάλη εμπειρία στην δοσολογία και τις χρήσεις του μανδραγόρα, γιατί η επίδραση του μπορεί να ήταν ανεπαρκής ή πολύ δυνατή κι άρα επικίνδυνη και θανατηφόρα. Γι’ αυτό και οι χειρουργοί έδεναν καλού κακού τους ασθενείς στα κρεβάτια τους.

Η πρακτική αυτή δεν άλλαξε μέχρι το 1846, όταν εφαρμόστηκε η νάρκωση με αιθέρα. Η Ελληνική Αναισθησιολογική Εταιρεία είχε παλιότερα σαν έμβλημά της τον μανδραγόρα.

Ο Διοσκουρίδης αναφέρει επίσης ότι, από τη ρίζα του μανδραγόρα παρασκεύαζαν φίλτρα ερωτικά και γι αυτό η Αφροδίτη λεγόταν και Μανδραγορίτις. Οι νέοι στην Αττική έφεραν πάνω τους ένα σακουλάκι με κομμάτια ρίζας μανδραγόρα, για ερωτικό φυλαχτό.

Η ρίζα του θεραπεύει τις πληγές των ερπετών, και παύει τους πόνους των αρθρώσεων. Όσοι πρόκειται να ακρωτηρια­σθούν ή να καούν λαμβάνουν μανδραγορίτη οίνο και δεν θα πονούν την ώρα της επέμβασης.

Επίσης ο κάτοχος του μανδραγόρα εκτός της σεξουαλικής ικανότητας, του παρείχε προστασία από δηλητηριάσεις και κακώσεις, προσέφερε πλούτο, υγεία και μακροζωία.

Λέγεται ότι ο μανδραγόρας απέκτησε την ερωτική και μαγική του ιδιότητα από τη μάγισσα Κίρκη, που έδωσε από αυτό το υγρό στους άνδρες του Οδυσσέα και τους μεταμόρφωσε.

Από τον Θεόφραστο

που έγραψε λαμπρά έργα σε 9 βιβλία του «περί φυτών ιστορίας» και σε 6 «περί φυτών αιτιών» θεωρείται ο θεμελιωτής της επιστημονικής φυτολογίας, ανάμεσα στις λοιπές πληροφορίες σημειώνει: όταν ο μανδραγόρας τεμαχίζεται και εμβαπτίζεται σε ξίδι χρησιμοποιείται για την ποδάγρα.

Από την ονομασία του «homunculus» ανθρωπάριο ο Παράκελσος έλεγε ότι κατάγεται από ανθρώπινο σπέρμα που εμφυτεύεται σε ένα είδος αγγουριού, το οποίον σαπίζει στη φυσική θερμοκρασία αλογίσιας κοπριάς και μετά 40 μέρες θα αρχίζει να κινείται…

Στην ταύτιση του με το «homunculus» των αλχημιστών, ο Gerhard θέτει τον προβληματισμό: ότι ποτέ ένας αλχημιστής δεν διανοήθηκε πως τα πειράματά του σε σχέση για την δημιουργία του ανθρώπου θα αποτύγχα­ναν.

Τόσο βαθιά ήταν η πεποίθηση του που έβλεπε εκείνο που επιθυμούσε να δει. Στην τελευταία αυτή φράση βρίσκεται μια μεγάλη αλήθεια, ο άνθρωπος αυτα­πατόμενος, ζει αυτό που δεν υπάρχει, οραματίζεται και πιστεύει το όραμα για αληθινό.

Τον απόηχο του μανδραγόρα στις μέρες μας δείχνει η περίπτωση του ιατρού Π. Παλλάδιου

δημοτικού ιατρού εν Σπάρτη που δημοσίευσε θεραπεία ασθενούς με μανδραγόρα αλλά και αρκετή δόση πίστης. Την εκδοχή αυτή αμφι­σβητεί ο καθ. Σπ. Μηλιαράκης ως τον προσδιορισμό του βοτάνου…

Σε ποιητική σύνθεση του περασμένου αιώνα που έγραψε ο Επιφάνιος Δημητριάδης, από την Κάρπαθο, κάποιος αγύρτης περιγρά­φει και εκθειάζει μια ρίζα μανδραγόρα σε εμπορική εμποροπανήγυρη της εποχής: «συμφέρει εις τον έρωτα συμφέρει εις το πλούτος έχει ενέργειας πολλαίς, θαύματα κάνει τούτος».έως και για σερνικοβότανο το διαλαλούσε…

Στην Μάνη μια παροιμία λέει:

«μαντραγούρα κι ανανίδα κι άλλο ένα χορταράκι, αν ξέραν οι μανάδες δεν θα χάναν τα παιδιά τους». Οι θρύλοι και οι παραδόσεις για τον μανδραγόρα δεν έχουν τέλος, στον αγώνα του ανθρώπου να γνωρίσει το άγνωστο και να το κατακτήσει.

Η αμάθεια και οι προλήψεις απομεινάρια του παρελθόντος, έδιναν τροφή στους φερόμενους ως αγύρτες μάγους και θρησκευόμενους να προσπαθούν να ελέγξουν τις μάζες προς ίδιον όφελος.

Οι αρχαίοι Έλληνες και οι Ρωμαίοι χρησιμοποιούσαν το μανδραγόρα ως υπνωτικό, αναλγητικό και ηρεμιστικό, ενώ κατά το μεσαίωνα χρησιμοποιήθηκε ως αναισθητικό σε εγχειρήσεις.

Στη Βίβλο επίσης αναφέρονται οι γονιμοποιές και αφροδισιακές ιδιότητές του. Η Ραχήλ απελπισμένη που δεν έκανε παιδιά με τον Ιακώβ κατέφυγε στον μανδραγόρα για να γεννήσει τον Ιωσήφ.

Κατά το 18ο αιώνα χρησιμοποιήθηκε ενάντια στην κατάθλιψη, στους σπασμούς, στους ρευματικούς πόνους και στους χοιραδικούς όγκους.

Στους αρχαίους καιρούς πιστεύονταν ότι ο Μανδραγόρας είχε μαγικές δυνάμεις. Η διχαλωτή ρίζα του παρομοιάζονταν με ανθρώπινο σώμα και πίστευαν ότι είχε δυνάμεις από τα σκοτεινά πνεύματα της γης. Για να ξεριζώσουν το μανδραγόρα έπρεπε να το κάνουν μόνο μεσάνυχτα και μετά από απαραίτητες προσευχές και τελετουργίες.

Κάποιος ζωγράφιζε τρεις κύκλους γύρω από το φυτό με ένα μυτερό κλαδί ιτιάς και μετά έδεναν ένα μαύρο σκύλο στο φυτό με ένα σπάγκο. Ανθρώπινα χέρια δεν έπρεπε να έρθουν σε επαφή με το φυτό.

Πιστεύονταν πως όταν ο μανδραγόρας έβγαινε από το έδαφος έβγαζε μια στριγκλιά που σκότωνε ή τρέλαινε όποιον δεν είχε προφυλαγμένα τα αυτιά του εκείνη την ώρα. Όταν το φυτό είχε πια αποκοπεί από την γη μπορούσε να χρησιμοποιηθεί για ευεργετικούς σκοπούς.

Κατά το Μεσαίωνα, από την περίοδο του οποίου έχουμε πολλές εικόνες σε χειρόγραφα με ανθρωπόμορφους μανδραγόρες, το φυτό κυριαρχούσε στις δεισιδαιμονίες και την μαγεία.

Ο Μανδραγόρας, μαζί με το Στύρακα τον φαρμακευτικό (Styrax officinalis) εχρησιμοποιείτο ευρέως κατά τον Μεσαίωνα στις χώρες της Ευρώπης, τόσο από τους ιατρούς και τους φαρμακολόγους όσο και από τους Αλχημιστές, τους Μάγους, τους Αγύρτες κλπ.

Χρησιμοποιήθηκε επίσης, ως ναρκωτικό και αναλγητικό για τους καταδικασμένους σε σταύρωση εγκληματίες. Για τη χρήση του αυτή ονομάστηκε «μήλο του Σατανά».

Τον χρησιμοποιούσαν ακόμη, ως φυλαχτό για την προστασία από το θάνατο και την ασθένεια. Θεωρούσαν, επίσης, ότι η παρουσία του οφειλόταν σε φαινόμενα μεταμψύχωσης ατόμων που είχαν αυτοκτονήσει.

Πίστευαν ότι, κάτω από τα δέντρα που γίνονταν απαγχονισμοί φύτρωνε μανδραγόρας από το σπέρμα των κρεμασμένων.

Ο μανδραγόρας ήταν βασικό συστατικό για τα μαντζούνια των μαγισσών της εποχής και το πιο κοινό παράδειγμα της κατάχρησης των φαρμακευτικών ιδιοτήτων των φυτών, από αυτούς που είχαν εμμονές με τις μαγικές και οργιαστικές τελετουργίες, με τις οποίες μερικά παραισθησιογόνα ναρκωτικά φυτά είχαν στενά συνδεθεί.

Μεταγενέστερα, θεωρούνταν ότι αν πιεις το αφέψημα της ρίζας του μανδραγόρα, θα κάνεις αρσενικά παιδιά, εξ ου και η ονομασία του σερνικοβότανο.

Προσωπική εμπειρία (Μ. Κουμουνδούρου):

Πριν 4-5 χρόνια, σε κάποια έξοδο πολιτιστικών και περιβαλ­λοντικών αναζητήσεων, της γράφουσας με τον λαογράφο Κώστα Μπαλαφούτη στη γενέτειρα του, την Σχοινόλακα Πυλί­ας Μεσσηνίας, πηγαίνοντας με μέλη της σπηλαιολογικής εταιρίας να μας δείξει βάραθρο της περιοχής (ένα άγνωστο νεκροταφείο, έναν απρόσιτο καταρράχτη κρυμμένο μέσα σε οργιώδη βλάστηση), στη διαδρομή προς το βάραθρο αγνώ­στου βάθους σε πλαγιά λόφου, μας έδειξε ένα φυτό με περίεργο μικρό μηλοειδή καρπό, και παράρριζα φύλλα τύπου σέσκουλου. Δεν γνώριζε κανείς τι ήταν.

Σε 2η εξόρμηση πήγαμε οργανωμένοι και ξεριζώσαμε το μεγαλύτερο από τα φυτά. Το έδαφος ήταν πολύ συμπαγές, ασβε­στώδες και δυσκολευτήκαμε αρκετά να το σκάψουμε μας πήρε 2,5 ώρες. Η ρίζα του ήταν 85 εκατοστά υπόλευκη σαρκώδης πασσαλώδης και στην απόληξη είχε δύο σκέλη, γύρω του επιφανειακά επί του εδάφους, ήταν αρκετά μικρότερα φυτά ενωμένα με λεπτές ρίζες στην κεντρική πασσαλώδη ρίζα του φυτού.

Το πήγαμε στο γεωπόνο κ. Β. Καλογεράκη στην Καλαμάτα και μας προσδιόρισε το βοτανικό είδος Μανδραγόρα. Τότε δεν δώσαμε την δέουσα σημασία. Πιστεύουμε όσοι ασχοληθήκαμε ότι χρειάζεται ενδελεχή έρευνα για εκπαιδευτικούς σκοπούς. Τον Μανδραγόρα τον ξεριζώσαμε ημέρα, δεν ακούσαμε καμία κραυγή και δεν πέθανε κανείς από τους παρόντες…

Μανδραγόρας. Θεραπευτικές ιδιότητες και χρήση

-Η σύγχρονη επιστήμη έχει αποφανθεί ότι οι ρίζες του μανδραγόρα περιέχονται στην κατηγορία των αναλγητικών όπως η μπελαντόνα ή τα φύλλα της κόκας.

-Η μανδραγορίνη που περιέχει είναι ένα ισχυρό υπνωτικό και ναρκωτικό.

-Είναι εμετικό και καθαρτικό προξενώντας συστολές στο στομάχι.

Ενδιαφέροντα στοιχεία

–Ο μανδραγόρας είναι ένα εξαιρετικά τοξικό φυτό και πολυχρησιμοποιημένο παλαιότερα, κυρίως οι ρίζες του, από τη φαρμακευτική. Σήμερα όμως, έχει αντικατασταθεί από πιο ήπια βότανα.

-Οι αρχαίοι Έλληνες το ονόμαζαν «μήλο του έρωτα», οι Άραβες «μήλο του διαβόλου», φυλές του όρους Λίβανος «αυγά των τζίνι» (ότι πραγματοποιούσαν τα όνειρα του χρήστη), οι Εβραίοι το αποκαλούσαν «τα μήλα της αγάπης» ως γονιμοποιά για τις γυναίκες, αυτή η παράδοση διατηρείται μέχρι σήμερα.

Προφυλάξεις

Προσοχή: Φυτό τοξικό και σε μικρές δόσεις

-Το φυτό είναι δηλητηριώδες και επικίνδυνο για όλους, ιδιαίτερα όμως για τα μικρά παιδιά.

-Ως άκρως τοξικό και επικίνδυνο φυτό, καλύτερα να αποφεύγεται ακόμη και η απλή επαφή με αυτό.

-Τα αλκαλοειδή που περιέχει, αρχικά δρουν στο κεντρικό νευρικό σύστημα (ΚΝΣ) και γι αυτό, το πρώτο σύμπτωμα είναι η απώλεια της όρασης, ακολουθεί παραλή-ρημα, καταστολή και τελικά ο θάνατος.

-Η απευθείας λήψη της ρίζας δεν συνιστάται. Τα αποτελέσματα από την χρήση του μανδραγόρα είναι εξαιρετικά απρόβλεπτα και πολύ τοξικά.

-Σε μεγάλες ποσότητες μπορεί να διεγείρει μανία και παραλήρημα στον ασθενή, καθώς πρόκειται για οπιούχο φυτό με θανατηφόρο δράση σε μη ελεγμένες δόσεις.

ΠΗΓΗ:  www.proionta-tis-fisis.com